AKSIOMI, ZAKONI I ZAKONOMJERNOSTIU U GEOGRAFSKOM OMOTAČU

Geografski omotač se odlikuje svojom dinamikom, zakonima i zakonomjernostima koji su najčešće aksiomatični, bez čijeg poznavanja je opasno preduzimati bilo kakve opsežnije radnje i eksperimentisanja. U poznatom dijelu Kosmosa ne postoji niti jedno nebesko tijelo koje je organizacionom strukturom slično Zemlji kako bi se na tom nebeskom tijelu izvodile probe a potom primjenjivale na Zemlji. Zbog toga se nameće potreba podrobnije spoznaje funkcionisanja planetarnog sistema njegovih zakona i te zakonomjernosti kako bi čovjek svoje aktivnosti prilagodio prirodnim procesima do granice predviđenim prirodnim zakonima.

AKSIOMATICNOST GEOGRAFSKOG OMOTAČA

Stvarnost nas ubjeđuje u materijalnu objektivnost s kojima se formiraju neke osnovne pojave koje se ne potvrđuju eksperimentom. Ti osnovni stavovi koje ne dokazujemo su argumenti pomoću kojih razumijevamo objektivnu stvarnost. Oni su osnova za sve naučne postavke, daju nauci njihovu dimenziju i čine je logičnom. Na osnovu njih daju se fundamentalna znanja o geografskom kontinuumu, o geografskim granicama i geografskim geokomponentama.
Sve geografske pojave aksiomatičnog karaktera mogu se podijeliti na planetarnu, landšaftnu i horološku aksiomu.
Planetarni aksiom odnosi se na geografski omotač koji i cjelovitosti pripada Zemljinoj površini i u njemu se dešavaju geografske pojave uvjetovane astronomskim položajem planete Zemlje u Kosmosu. Ova uzajamnost u geografskom omotaču vlada u svakom dijelu Zemljine površine. Tako, naprimjer, klima svale tačke na Zemlji zavisi od ukupne planetarne cirkulacije osnovne mjerne jedinice vremena izvedene su iz zakonomjernog ljetno i zimsko polugodište, produženo trajanje dana i noći i sl. Ove jedinice su razumljive same po sebi, ali na trenutak zamislimo da ih nema došli bismo do podatka da ne bismo mogli mjeriti brojne geografske faktore. Produženo trajanje dana u toplijem periodu godine povećava radijacioni bilans što ima krupne geografske posljedice. Kada ne bi bilo smjene toplijeg sa hladnijim periodom u godini došlo bi do povećanja temperature što bi usložilo uvjete života. Prema tome, sve geografske pojave koje se javljaju u bilo kojem obliku pripadaju planeti Zemlji i shodno tome određeno je njihovo geografsko značenje.
Landšaftni aksiom ukazuje na uzajamnost među geosferama na svakoj tački Zemljine površine. Djelovanje geografske supstance (materije i energije) na pojedinim dijelovima Zemljine površine odvija se različito. Stepen fizičkih i hemijskih procesa na nekim mjestima teče sporo, a na nekim veoma brzo. Zavisnost jednih od drugih elemenata nazivamo uzajamnom zavisnošću (interdependence), a opću pojavu isprepletenosti komponenata u složenoj uzajamnoj vezi nazivamo uzajamnost (interrelation). U njemačkom jeziku ta veza često predstavlja vertikalnu uzajamnost (vertikaler Zusammenhang)
Landšaftni aksiom se može iskazati na sljedeći način. Na svakom dijelu Zemljine površine elementi, komponente i faktori geografske supstance nalaze se u različitim oblicima zakonomjerno uređeni i uzajamno povezani.
Na istinitosti landšaftnog aksioma sazdana je postojanost geografije kao nauke. Svaka izolacija elemenata landšafta od landšaftne veze udaljava istraživanja od geografske stvarnosti. Iz tih razloga razvoj specijalnih nauka kao što su: hidrologija, geomorfologija, klimatologija i dr., gdje je svaka od njih posvećena jednom elementu landšafta ne lišava geografiju njenog naučnog objekta. Uz pomoć landšaftnog aksioma omogućena su istraživanja vertikalne uzajamnosti pomoću kojih se vrši naučna sinteza pojava i procesa u geokompleksima na bilo kojem dijelu Zemljine površine. Ovakav pristup često se označava geografskim homogenim istraživanjem.
Horološka aksioma ukazuje na horizontalnu međusobnu vezu geokomponenata. Zbog toga horološku aksiomu nazivamo aksiomom prostranstvene veze (interconnection). Pod uticajem horološke aksiome geografija je kod Ritera, a kasnije kod Rikerta I Hetnera (71,29) nazvana horološkom naukom.

Read more

Nešto o geografskom omotaču

Osnovno svojstvo bilo kojeg organizacijskog objekta je određeno, ne samo sastavnim elementima, već i njegovom strukturom tj. cjelovitošću dijelova i karakterom uzajamnih veza i odnosa unutar objekta. U slučaju geografskog omotača moguće je govoriti o nekoliko strukturnih nivoa koji čine predmetnost kom- ponentnim geografskim naukama.
Geokomponente su najjednostavniji strukturni nivo u geografskom omotaču. One predstavljaju sistemski skup istovrsnih prirodnih elemenata obrazovanih na Zemljinoj površini. Razlikuju se glavne geokomponente kao što su: voda, zrak, površinske stijene, biljni i životinjski svijet od proizvodnih prirodnih komponenti koje su nastale u interakciji glavnih komponenti i u njih spadaju: tla, led, mrzlota i si.
Geokomponente se međusobno razlikuju po stepenu organizacije materije, odnosno po hemijskom sastavu i fizičkim svojstvima. U geografskom omotaču postoje tri nivoa organizacije materije: neživo, živo i kombinacija živo-neživo. Posljednjem nivou organizacije odgovara tlo, prirodne vode, kao i geografski omotač u cjelini.
Geosfere su zasebni dijelovi geografskog omotača u kojima preovladava jedna od geokomponenata. Naslanjajući se jedna na drugu, one obrazuju koncentrične sfere. Pogrešno bi bilo ako se geosfere shvate kao suma jednorodnih elemenata. Geosfere obrazuju viši nivo organizacionog sistema u geografskom omotaču i čine prirodnu sintezu uzajamno povezanih istorodnih geokomponenata. Tako, na primjer, voda u čaši i jezeru je jedna te ista voda, ali jezero ne predstavlja sumu čaša vode.
Četiri geosfere u potpunosti ili djelimično ulaze u sastav geografskog omotača, pri čemu litosfera, atmosfera i hidrosfera obrazuju neprekinute ovojnice. Biosfera ne zauzima samostalno planetarno prostranstvo iako čini zasebnu sferu. Ona podjednako ulazi u sastav svih sfera pa je zovemo sferom prožimanja.
Postoji mišljenje, što je u osnovi i prihvatljivo, da se u geografskom omotaču može izdvojiti i peta samostalna sfera koju čini površinski raspadnuti sloj litosfere i naziva se pedosfera. Gornje slojeve atmosfere i dublje dijelove litosfere većina naučnika ne uključuje u geografski omotač iz razloga što se procesi iz ovih dijelova geosfera najdirektnije ne odnose na postojanost geografskog omotača.
Geosfere u geografskom omotaču predstavljaju slojevitu strukturu koja zavisi od gustine geokomponenti koje ih sačinjavaju. Ukoliko je gustina veća onda geosfera zauzima niže položaje i obrnuto. Ovome, svakako, doprinosi diferencijacija materije na Zemlji u njenom gravitacinom polju.
Geosistemi su viši strukturni nivo u odnosu na geosfere. Oni predstavljaju najsloženiju organizaciju uzajamnog odnosa geokomponenti unutar i među geosferama. Prosti ili osnovni geo-sistemi formirani su u uzajamnom odnosu nežive organizacije tvari. Tako, naprimjer, lednik koga sačinjava dio litosfere čiji je morfološki izraz cirk i valov, dio hidrosfere predstavljen vodom u obliku leda, dijelom atmosfere predstavljena zrakom koji prožima dijelove litosfere, te nivalni tip vegetacije koja je dio biosfere predstavlja prosti geosistem.
U geosistemu mogu se uključiti i ne samo prirodne geokomponente. Ljudsko društvo sa svojim tehničkim sistemima obrazuje geotehnički sistem kao što je urbani, industrijski, saobraćajni i sl. koji zajedno sa prirodnim okruženjem predstavljaju geokomplekse. Geosistemi se zakonomjerno smjenjuju u horizontalnom pogledu, međusobno se razlikuju i nazivaju se landšaftima.

Read more