Nešto o geografskom omotaču

Osnovno svojstvo bilo kojeg organizacijskog objekta je određeno, ne samo sastavnim elementima, već i njegovom strukturom tj. cjelovitošću dijelova i karakterom uzajamnih veza i odnosa unutar objekta. U slučaju geografskog omotača moguće je govoriti o nekoliko strukturnih nivoa koji čine predmetnost kom- ponentnim geografskim naukama.
Geokomponente su najjednostavniji strukturni nivo u geografskom omotaču. One predstavljaju sistemski skup istovrsnih prirodnih elemenata obrazovanih na Zemljinoj površini. Razlikuju se glavne geokomponente kao što su: voda, zrak, površinske stijene, biljni i životinjski svijet od proizvodnih prirodnih komponenti koje su nastale u interakciji glavnih komponenti i u njih spadaju: tla, led, mrzlota i si.
Geokomponente se međusobno razlikuju po stepenu organizacije materije, odnosno po hemijskom sastavu i fizičkim svojstvima. U geografskom omotaču postoje tri nivoa organizacije materije: neživo, živo i kombinacija živo-neživo. Posljednjem nivou organizacije odgovara tlo, prirodne vode, kao i geografski omotač u cjelini.
Geosfere su zasebni dijelovi geografskog omotača u kojima preovladava jedna od geokomponenata. Naslanjajući se jedna na drugu, one obrazuju koncentrične sfere. Pogrešno bi bilo ako se geosfere shvate kao suma jednorodnih elemenata. Geosfere obrazuju viši nivo organizacionog sistema u geografskom omotaču i čine prirodnu sintezu uzajamno povezanih istorodnih geokomponenata. Tako, na primjer, voda u čaši i jezeru je jedna te ista voda, ali jezero ne predstavlja sumu čaša vode.
Četiri geosfere u potpunosti ili djelimično ulaze u sastav geografskog omotača, pri čemu litosfera, atmosfera i hidrosfera obrazuju neprekinute ovojnice. Biosfera ne zauzima samostalno planetarno prostranstvo iako čini zasebnu sferu. Ona podjednako ulazi u sastav svih sfera pa je zovemo sferom prožimanja.
Postoji mišljenje, što je u osnovi i prihvatljivo, da se u geografskom omotaču može izdvojiti i peta samostalna sfera koju čini površinski raspadnuti sloj litosfere i naziva se pedosfera. Gornje slojeve atmosfere i dublje dijelove litosfere većina naučnika ne uključuje u geografski omotač iz razloga što se procesi iz ovih dijelova geosfera najdirektnije ne odnose na postojanost geografskog omotača.
Geosfere u geografskom omotaču predstavljaju slojevitu strukturu koja zavisi od gustine geokomponenti koje ih sačinjavaju. Ukoliko je gustina veća onda geosfera zauzima niže položaje i obrnuto. Ovome, svakako, doprinosi diferencijacija materije na Zemlji u njenom gravitacinom polju.
Geosistemi su viši strukturni nivo u odnosu na geosfere. Oni predstavljaju najsloženiju organizaciju uzajamnog odnosa geokomponenti unutar i među geosferama. Prosti ili osnovni geo-sistemi formirani su u uzajamnom odnosu nežive organizacije tvari. Tako, naprimjer, lednik koga sačinjava dio litosfere čiji je morfološki izraz cirk i valov, dio hidrosfere predstavljen vodom u obliku leda, dijelom atmosfere predstavljena zrakom koji prožima dijelove litosfere, te nivalni tip vegetacije koja je dio biosfere predstavlja prosti geosistem.
U geosistemu mogu se uključiti i ne samo prirodne geokomponente. Ljudsko društvo sa svojim tehničkim sistemima obrazuje geotehnički sistem kao što je urbani, industrijski, saobraćajni i sl. koji zajedno sa prirodnim okruženjem predstavljaju geokomplekse. Geosistemi se zakonomjerno smjenjuju u horizontalnom pogledu, međusobno se razlikuju i nazivaju se landšaftima.

Read more

OSNOVE PLANETARNIH SISTEMA I SISTEMNOST ŽIVOTNE SREDINE

 Životna sredina je trodimenzionalna (prostorno, vremenski i strukturalno) definisana kategorija unutar konkretnog geograf­skog prostora. Ona nije statična, već je dinamična kategorija, u kojoj procesi i pojave imaju homogeno univerzalan karakter. Svi procesi i pojave od najnižeg do najvišeg nivoa su povezani u cjeli­nu u kojoj vlada veliki, gotovo savršen stepen sistemnosti.Spoznaja o sistemima, posebno u prirodnim naukama, omo­gućila je utvrđivanje uvjetovanosti i međusobne povezanosti po­java i procesa konkretne geografske sredine i uopće geografskog omotača. Saznanje o vezama između žive i nežive prirode, i ele­mentarne povezanosti društva sa elementima prirodne sredine u osnovi predstavlja sistemnost istraživanja prirodne i društvene sredine.

Definisanje životne sredine ili bilo koje druge sredine nije kompletno, ukoliko nisu obuhvaćeni svi pokazatelji odnosa i veza između strukturnih elemenata sredine. Filozofska nauka sistem definiše kao skup spoznaja, koje su određene po ideji uslovnosti pri čemu preovlađuje jedinstvo. Svođenje saznanja se vrši u okvi­re strogo zatvorenih i izgrađenih sistema koji su jasno razrađeni i zasnovani na tačno utvrđenim principima.

U fizici se pod sistemom podrazumijeva cjelokupnost fi­zičkih elemenata i može biti homogeni i heterogeni na koje djelu­ju unutrašnji i spoljašnji faktori. Homogeni sistem je onaj koji se sastoji samo od jedne faze i nije podložan razbijanju na podsiste- me. Heterogeni sistem je takav koji traje u više faza i sastavljen je od više podsistema.

Opća teorija sistema izučava se u matematičkoj logici. U njoj se razrađuju svi osnovni principi sistemskog djelovanja pojava i procesa.

U teoriji sistema se pod determinantom sistema podrazumi­jeva određena cjelina sastavljena od uzajamno povezanih međedusobno uvjetovanih jedinki ili elemenata. Sistem je komposcijska cjelina elemenata u kojem postoje stalne uzajamno uslovljene interakcije, kako između, tako i unutar samih komponena­ta. Dakle, sistem definišu njegovi elementi, međuelementarne veze i odnosi, unutrašnja energija sistema i odnos sistema prema uticaju spoljašnjih faktora. 

 Kompleksna i komponentna geografska nauka u osnovi predstavlja sistem. Sistem je prisutan i u definiciji geografije jer je ona sistem prirodnogeografskih i društvenogeografskih nauka koje izučavaju omotač Zemlje, prirodne i proizvodne geokomplekse i njihove geokomponente. Medu sistemom geografskih nauka postoji tijesna veza jer se geokomponente međusobno dopunjuju i djeluju u interakciji te zajedno čine cjelovit sistem.

Read more