AKSIOMI, ZAKONI I ZAKONOMJERNOSTIU U GEOGRAFSKOM OMOTAČU

Geografski omotač se odlikuje svojom dinamikom, zakonima i zakonomjernostima koji su najčešće aksiomatični, bez čijeg poznavanja je opasno preduzimati bilo kakve opsežnije radnje i eksperimentisanja. U poznatom dijelu Kosmosa ne postoji niti jedno nebesko tijelo koje je organizacionom strukturom slično Zemlji kako bi se na tom nebeskom tijelu izvodile probe a potom primjenjivale na Zemlji. Zbog toga se nameće potreba podrobnije spoznaje funkcionisanja planetarnog sistema njegovih zakona i te zakonomjernosti kako bi čovjek svoje aktivnosti prilagodio prirodnim procesima do granice predviđenim prirodnim zakonima.

AKSIOMATICNOST GEOGRAFSKOG OMOTAČA

Stvarnost nas ubjeđuje u materijalnu objektivnost s kojima se formiraju neke osnovne pojave koje se ne potvrđuju eksperimentom. Ti osnovni stavovi koje ne dokazujemo su argumenti pomoću kojih razumijevamo objektivnu stvarnost. Oni su osnova za sve naučne postavke, daju nauci njihovu dimenziju i čine je logičnom. Na osnovu njih daju se fundamentalna znanja o geografskom kontinuumu, o geografskim granicama i geografskim geokomponentama.
Sve geografske pojave aksiomatičnog karaktera mogu se podijeliti na planetarnu, landšaftnu i horološku aksiomu.
Planetarni aksiom odnosi se na geografski omotač koji i cjelovitosti pripada Zemljinoj površini i u njemu se dešavaju geografske pojave uvjetovane astronomskim položajem planete Zemlje u Kosmosu. Ova uzajamnost u geografskom omotaču vlada u svakom dijelu Zemljine površine. Tako, naprimjer, klima svale tačke na Zemlji zavisi od ukupne planetarne cirkulacije osnovne mjerne jedinice vremena izvedene su iz zakonomjernog ljetno i zimsko polugodište, produženo trajanje dana i noći i sl. Ove jedinice su razumljive same po sebi, ali na trenutak zamislimo da ih nema došli bismo do podatka da ne bismo mogli mjeriti brojne geografske faktore. Produženo trajanje dana u toplijem periodu godine povećava radijacioni bilans što ima krupne geografske posljedice. Kada ne bi bilo smjene toplijeg sa hladnijim periodom u godini došlo bi do povećanja temperature što bi usložilo uvjete života. Prema tome, sve geografske pojave koje se javljaju u bilo kojem obliku pripadaju planeti Zemlji i shodno tome određeno je njihovo geografsko značenje.
Landšaftni aksiom ukazuje na uzajamnost među geosferama na svakoj tački Zemljine površine. Djelovanje geografske supstance (materije i energije) na pojedinim dijelovima Zemljine površine odvija se različito. Stepen fizičkih i hemijskih procesa na nekim mjestima teče sporo, a na nekim veoma brzo. Zavisnost jednih od drugih elemenata nazivamo uzajamnom zavisnošću (interdependence), a opću pojavu isprepletenosti komponenata u složenoj uzajamnoj vezi nazivamo uzajamnost (interrelation). U njemačkom jeziku ta veza često predstavlja vertikalnu uzajamnost (vertikaler Zusammenhang)
Landšaftni aksiom se može iskazati na sljedeći način. Na svakom dijelu Zemljine površine elementi, komponente i faktori geografske supstance nalaze se u različitim oblicima zakonomjerno uređeni i uzajamno povezani.
Na istinitosti landšaftnog aksioma sazdana je postojanost geografije kao nauke. Svaka izolacija elemenata landšafta od landšaftne veze udaljava istraživanja od geografske stvarnosti. Iz tih razloga razvoj specijalnih nauka kao što su: hidrologija, geomorfologija, klimatologija i dr., gdje je svaka od njih posvećena jednom elementu landšafta ne lišava geografiju njenog naučnog objekta. Uz pomoć landšaftnog aksioma omogućena su istraživanja vertikalne uzajamnosti pomoću kojih se vrši naučna sinteza pojava i procesa u geokompleksima na bilo kojem dijelu Zemljine površine. Ovakav pristup često se označava geografskim homogenim istraživanjem.
Horološka aksioma ukazuje na horizontalnu međusobnu vezu geokomponenata. Zbog toga horološku aksiomu nazivamo aksiomom prostranstvene veze (interconnection). Pod uticajem horološke aksiome geografija je kod Ritera, a kasnije kod Rikerta I Hetnera (71,29) nazvana horološkom naukom.

Read more

Landšaft

Landšaftom se definiše objekat geografskog istraživanja. Ova riječ se, nažalost, rijetko upotrebljava iako u njemačkom jeziku sufiks saft definiše uzajamnost, uzajamnu vezu ili uzajamnu povezanost. Na taj način landšaft je uveden u geografskoj literaturi u rangu naučnog značenja i označava, prije svega, uzajamnu zavisnost pojava u geografskom prostranstvu, mada ova riječ još uvijek ne govori o ostvarivanju tih veza.
Već je rečeno da geosfere predstavljaju sveobuhvatni materijalni sistem u čijim granicama postoje uzajamne veze svih sfera koje se ispoljavaju na površini Zemlje. Opće je poznato, da na raznim tačkama Zemljine površine, taj materijalni sistem se sastoji iz savršeno različitih materijalnih komponenata i njihovih kom-
binacija. Na taj način opći princip organizacije geosferasvoj izraz u formi mnogobrojnih konkretnih kombinacija.

Read more

Nešto o geografskom omotaču

Osnovno svojstvo bilo kojeg organizacijskog objekta je određeno, ne samo sastavnim elementima, već i njegovom strukturom tj. cjelovitošću dijelova i karakterom uzajamnih veza i odnosa unutar objekta. U slučaju geografskog omotača moguće je govoriti o nekoliko strukturnih nivoa koji čine predmetnost kom- ponentnim geografskim naukama.
Geokomponente su najjednostavniji strukturni nivo u geografskom omotaču. One predstavljaju sistemski skup istovrsnih prirodnih elemenata obrazovanih na Zemljinoj površini. Razlikuju se glavne geokomponente kao što su: voda, zrak, površinske stijene, biljni i životinjski svijet od proizvodnih prirodnih komponenti koje su nastale u interakciji glavnih komponenti i u njih spadaju: tla, led, mrzlota i si.
Geokomponente se međusobno razlikuju po stepenu organizacije materije, odnosno po hemijskom sastavu i fizičkim svojstvima. U geografskom omotaču postoje tri nivoa organizacije materije: neživo, živo i kombinacija živo-neživo. Posljednjem nivou organizacije odgovara tlo, prirodne vode, kao i geografski omotač u cjelini.
Geosfere su zasebni dijelovi geografskog omotača u kojima preovladava jedna od geokomponenata. Naslanjajući se jedna na drugu, one obrazuju koncentrične sfere. Pogrešno bi bilo ako se geosfere shvate kao suma jednorodnih elemenata. Geosfere obrazuju viši nivo organizacionog sistema u geografskom omotaču i čine prirodnu sintezu uzajamno povezanih istorodnih geokomponenata. Tako, na primjer, voda u čaši i jezeru je jedna te ista voda, ali jezero ne predstavlja sumu čaša vode.
Četiri geosfere u potpunosti ili djelimično ulaze u sastav geografskog omotača, pri čemu litosfera, atmosfera i hidrosfera obrazuju neprekinute ovojnice. Biosfera ne zauzima samostalno planetarno prostranstvo iako čini zasebnu sferu. Ona podjednako ulazi u sastav svih sfera pa je zovemo sferom prožimanja.
Postoji mišljenje, što je u osnovi i prihvatljivo, da se u geografskom omotaču može izdvojiti i peta samostalna sfera koju čini površinski raspadnuti sloj litosfere i naziva se pedosfera. Gornje slojeve atmosfere i dublje dijelove litosfere većina naučnika ne uključuje u geografski omotač iz razloga što se procesi iz ovih dijelova geosfera najdirektnije ne odnose na postojanost geografskog omotača.
Geosfere u geografskom omotaču predstavljaju slojevitu strukturu koja zavisi od gustine geokomponenti koje ih sačinjavaju. Ukoliko je gustina veća onda geosfera zauzima niže položaje i obrnuto. Ovome, svakako, doprinosi diferencijacija materije na Zemlji u njenom gravitacinom polju.
Geosistemi su viši strukturni nivo u odnosu na geosfere. Oni predstavljaju najsloženiju organizaciju uzajamnog odnosa geokomponenti unutar i među geosferama. Prosti ili osnovni geo-sistemi formirani su u uzajamnom odnosu nežive organizacije tvari. Tako, naprimjer, lednik koga sačinjava dio litosfere čiji je morfološki izraz cirk i valov, dio hidrosfere predstavljen vodom u obliku leda, dijelom atmosfere predstavljena zrakom koji prožima dijelove litosfere, te nivalni tip vegetacije koja je dio biosfere predstavlja prosti geosistem.
U geosistemu mogu se uključiti i ne samo prirodne geokomponente. Ljudsko društvo sa svojim tehničkim sistemima obrazuje geotehnički sistem kao što je urbani, industrijski, saobraćajni i sl. koji zajedno sa prirodnim okruženjem predstavljaju geokomplekse. Geosistemi se zakonomjerno smjenjuju u horizontalnom pogledu, međusobno se razlikuju i nazivaju se landšaftima.

Read more

OSNOVE PLANETARNIH SISTEMA I SISTEMNOST ŽIVOTNE SREDINE

 Životna sredina je trodimenzionalna (prostorno, vremenski i strukturalno) definisana kategorija unutar konkretnog geograf­skog prostora. Ona nije statična, već je dinamična kategorija, u kojoj procesi i pojave imaju homogeno univerzalan karakter. Svi procesi i pojave od najnižeg do najvišeg nivoa su povezani u cjeli­nu u kojoj vlada veliki, gotovo savršen stepen sistemnosti.Spoznaja o sistemima, posebno u prirodnim naukama, omo­gućila je utvrđivanje uvjetovanosti i međusobne povezanosti po­java i procesa konkretne geografske sredine i uopće geografskog omotača. Saznanje o vezama između žive i nežive prirode, i ele­mentarne povezanosti društva sa elementima prirodne sredine u osnovi predstavlja sistemnost istraživanja prirodne i društvene sredine.

Definisanje životne sredine ili bilo koje druge sredine nije kompletno, ukoliko nisu obuhvaćeni svi pokazatelji odnosa i veza između strukturnih elemenata sredine. Filozofska nauka sistem definiše kao skup spoznaja, koje su određene po ideji uslovnosti pri čemu preovlađuje jedinstvo. Svođenje saznanja se vrši u okvi­re strogo zatvorenih i izgrađenih sistema koji su jasno razrađeni i zasnovani na tačno utvrđenim principima.

U fizici se pod sistemom podrazumijeva cjelokupnost fi­zičkih elemenata i može biti homogeni i heterogeni na koje djelu­ju unutrašnji i spoljašnji faktori. Homogeni sistem je onaj koji se sastoji samo od jedne faze i nije podložan razbijanju na podsiste- me. Heterogeni sistem je takav koji traje u više faza i sastavljen je od više podsistema.

Opća teorija sistema izučava se u matematičkoj logici. U njoj se razrađuju svi osnovni principi sistemskog djelovanja pojava i procesa.

U teoriji sistema se pod determinantom sistema podrazumi­jeva određena cjelina sastavljena od uzajamno povezanih međedusobno uvjetovanih jedinki ili elemenata. Sistem je komposcijska cjelina elemenata u kojem postoje stalne uzajamno uslovljene interakcije, kako između, tako i unutar samih komponena­ta. Dakle, sistem definišu njegovi elementi, međuelementarne veze i odnosi, unutrašnja energija sistema i odnos sistema prema uticaju spoljašnjih faktora. 

 Kompleksna i komponentna geografska nauka u osnovi predstavlja sistem. Sistem je prisutan i u definiciji geografije jer je ona sistem prirodnogeografskih i društvenogeografskih nauka koje izučavaju omotač Zemlje, prirodne i proizvodne geokomplekse i njihove geokomponente. Medu sistemom geografskih nauka postoji tijesna veza jer se geokomponente međusobno dopunjuju i djeluju u interakciji te zajedno čine cjelovit sistem.

Read more

Biljni i životinjski svijet

Iskustvo nas uči da smo se do sada zadovoljavali imenovanjem rezervata, nacionalnih parkova i regija iskonske prirode, i osim postavljanja putokaza do njih i nekih naučnih saopćenja o njima, ništa se više nije učinilo. Pored toga faktora u nekim rezervatima je uzeo tolikog maha da je ozbiljno dovedeno u pitanje funkcionisanje prirodnih sistema u njima. Takav je slučaj sa ornitološkim rezervatom Hutovo blato koje je 70-ih godina pretvoren u antropogeno-akvalni kompleks. Sva nastojanja da se antropogenim zahvatima povrati njegov prvobitni prirodni oblik, posebno Gornje blato, ostala su samo na pokušaju. Slična je situacija sa naša dva nacionalna parka Sutjeskom i Kozarom. U ovim nacionalnim parkovima oduvijek je živio i živjet će čovjek, bilo kao proizvođač ili kao turist. Niska svijest uz posjedovanje minimalne edukacije iz domena kvaliteta i očuvanosti životne sredine doprinijela je bestijalnom uništavanju svih prirodnih vrijeđnosti, čemu su svjedok i najnovija ratna razaranja i uništavanja.
Kada se govori o zaštiti iskonske prirodne sredine mora se napomenuti da, osim ostalih, ni turizam uvijek ne ide u pravcu nastojanja za očuvanjem što čišće prirodne pokrajine, kao što su uostalom pokazala naučna savjetovanja o prirodnom rezervatu Hutovo blato ili o nacionalnim parkovima Sutjesci i Kozari.
Zaštita fiziološki zdrave životne okoline je uža koncepcija i po mišljenju mnogih spada u komponentne geoekološke pri-stupe. Ova koncepcija se odnosi na sprečavanje od zagađenja geokomponenata životne sredine kao što su: zrak, voda, biljni i životinjski svijet, tlo i si. Upravo o ovim geokomponentama se najviše govori, a stepen njihove ugroženosti se potencira (alarmantnih razmjera). Ovaj koncept u sebe ne uključuje kompleksni pristup u rješavanju geoekoloških problema već zagovara  zaštitu prirode od čovjeka koju je sam izmijenio i zagadio.
U posljednje vrijeme u geografiji je snažno izražen produktivno resursni pristup koji podrazumijeva inventarizaciju, klasifikaciju i kvantitativno-kvalitativnu ocjenu prirodnih resursa određene regije s ciljem njihovog iskorištavanja. Ovaj pristup sebe uključuje kako rudne resurse, čije su zalihe konačne, tako i one koji nisu samo sastavni dio geoekološki zdrave i pejsažno privlačne okoline već i izvor života kao što su voda, zrak, tlo, biljni i životinjski svijet.
Racionalno iskorištavanaje prirodnih resursa zasniva se na sistemsko-geografskim izučavanjima i baziraju se na programskim, dijagnostičkim i prognostičkim istraživanjima. Racionalno iskorištavanje prirodnih resursa podrazumijeva njihovu zaštitu i obnovu. Pored toga u ovaj pravac uključena su socijalnogeografska proučavanja radi ocjene upotrebljivosti prirodnih resursa, njihovog načina iskorištavanja i prognoziranja nivoa mogućeg narušavanja kvaliteta date geografske sredine.
U geoekološkim istraživanjima razvijen je i pristup zaštite antropogenih dijelova geografske sredine. Ljudsko naslijeđe bilo je početni impuls za osnivanje specijalizovanih institucija u svrhu njihovog očuvanja.
 Neki u ovaj pristup ubrajaju i spomenike pri-rodnih vrijednosti izuzetnih estetskih obilježja.

Read more

Etape istraživanja

 U prvoj etapi vrši se inventarizacija i parametrizacija pojava i procesa u geosistemima.
-Druga etapa je predstavljena konkretnom ekspertnom ocjenom geosistema s ciljem mogućeg poboljšanja i očuvanosti njegovog potencijala i prirodne osobenosti.
-Treća etapa uključuje prirodni i antropogeni monitoring na poremećenim geosistemima. Monitoring geosistema omogućuje sagledavanje intenziteta negativnog djelovanja i prognoziranje negativnog razvića.
-Četvrta etapa podrazumijeva optimalno prilagođavanje i uvođenje mjera zaštite geosistema. Optimizacija ne podrazumijeva maksimizaciju produktivnosti, već vid zaštite geoekoloških procesa i racionalnog odnosa na geosisteme i samo u razmj erama koliko su oni sposobni da se samoregulativno obnavljaju.
Važna uloga geografske nauke u proučavanju životne sredine ogleda se u sačinjavanju mreže zaštićenih teritorija. Po ugledu na opredjeljenja drugih stručnjaka među geografima, i posebno u početnoj fazi tretmana kvaliteta životne sredine, javila se težnja za zaštitom iskonski očuvane-malo dirnute ili pak nedirnute prvobitne prirode. Kod ovog pristupa dolaze do izražaja dva pravca ili dvije koncepcije i to:
-težnja za očuvanjem iskonske prirodne sredine i
-zaštita fiziološki zdrave životne okoline.
Zaštita iskonske prirodne sredine podrazumijeva potpuno očuvanje u svom prvobitnom obliku, ako je to moguće, tipičnih dijelova prirodnih pokrajina ili rezervata prirode, prirodnih odnosno nacionalnih parkova u najužem smislu riječi. Ova koncepcija je u određenim slučajevima, bez sumnje, hvale vrijedna, naročito onda kada zaštićena područja služe u naučna istraživanja prirodnih procesa. U ovim slučajevima radi se o zaštiti okoline jer rezervati prirodne sredine isključuju, urbane sisteme, privrednu djelatnost, osim rijetkih funkcija koje su vezane za postojanje i održavanje rezervata, te neke oblike, naravno uz nadzor, turističke djelatnosti.
Sasvim je drugačija stvar kada je riječ o zaštiti prirodne po-krajine zbog njenih estetskih ili rekreacionih vrijednosti.

Read more

Landšafni pristup

Pogrešno je mišljenje da se pod kompleksnim proučavanjem misli na timsko detaljno komponentno proučavanje geokomponeata vode, reljefa, zraka, klime i sl. Nemoguće je, na bazi bilo takvog detaljnog i dubioznog komponentnog proučavanja dobiti jasmu predstavu o kompleksu u kojem se uzajamno sve geokomponeute zakonomjerno prepliću stvarajući, pri tome, nerazdvojnu u geografskoj nauci »paralelna komponenta| proučivanja zamijenjena je »presjekom« svih geokomponenata koje čine cjeloviti sistem. Nije nikakvo čudo što se u Francuskoj »nauka o pejsažu« ili landšaft, čiji je cilj kompleksno izučavanje tipova prirodne sredine, naziva »dijagonalnom naukom« ili »naukom pre-sjeka«. U njoj se tretiraju uzročno-posljedične veze koje postoje unutar geografske sredine. Uzročnost nije apriorna kategorija već zakon geografskih pojava. Geografsku nauku ne interesira samo fakat, već karakter specifičnosti geografskih veza i procesa koji se odvijaju unutar i među geokomponentama u geografskoj sredini i geografskom omotaču. Od pravilnog shvatanja kategorije uzročnosti u mnogome zavisi suština geografskog poimanja geografske sredine. Kategorija uzročnosti povezuje sve dijelove komponentnih geografskih nauka, pa se one međusobno razlikuju, ne samo po objektu istraživanja, već i po specifičnim formama uzajamnosti i uzročno-posljedičnim vezama i odnosima.
Savremena geografija ne može postojati kao nauka ukoliko ona ne obuhvata i ne razjašnjava sve kompleksne geografske veze. Ona otkriva uzroke neravnomjernih pojava na Zemlji, proučava promjenu tih pojava u vremenu, dokazuje njihovu uzajamnost, shvata ulogu rada u preobražaju prirode u raznim historijskim etapama društvenog razvića i si. Neki geografi smatraju da zajedno s komponentnim geografskim disciplinama iščezava sintetička geografija. Podjednako geomorfologija, klimatologija, hidrografija, industrijska geografija i đr. izučavaju djelimične oblike uzročno-posljedičnih veza unutar geokomponenata: tla, vode, reljefa, zraka, klime i si., kao i veze među istorodnim geo-komponentama. Sintetička geografija ne izučava aritmetičku sredinu djelimičnih uzroka geografskih pojava koje su sagledane u komponentnim geografskim disciplinama već uzajamne komponente unutar geografskog kompleksa od kojeg zavisi oblik konkretnog landšafta, zone ili ekonomskogeografske regije. Da bi preobrazili prirodni u kulturni landšaft neophodno je prethodno izučiti veze svih elemenata koje čine prirodni landšaft i, prije svega, puteve njegovog samorazvića. Tako, na primjer, polderi u Nizozemskoj ne pokazuju svoju tipičnu vještačku komponentu u mjeri u kojoj su direktno nastali djelovanjem čovjeka.
Rezolucijom Međunarodne konferencije u oblasti zaštite životne sredine koja je održana u Otavi 1986. godine predloženo je da se prirodno-teritorijalni kompleksi posmatraju kao »operativne jedinice« biosfere u okviru kojih je potrebno rješavati upravljanje prirodnom sredinom.
U proučavanju različitih negativnih procesa u prirodnoj sredini i mogućnosti upravljanja antropogenim procesima pruža landšaftno-geografski pristup. Ovaj pristup se zasniva na nekoliko etapa i nivoa istraživanja.

Read more